80 lat temu, 11 lutego 1942 roku, Maciej Aleksy Dawidowski „Alek” z Szarych Szeregów usunął z warszawskiego pomnika Mikołaja Kopernika tablicę z napisem „Dem grossen Astronomen” – „Wielkiemu astronomowi niemieckiemu”. Była to jedna z najbardziej znanych akcji małego sabotażu w okupowanej stolicy.
Przed wojną monument przed Pałacem Staszica na Krakowskim Przedmieściu miał na cokole wyryte złocone napisy – po łacinie „Mikołajowi Kopernikowi Wdzięczna Ojczyzna” oraz w języku polskim „Mikołajowi Kopernikowi Rodacy”.
Na początku okupacji, kiedy Niemcy zajęli Warszawę, inskrypcję w języku polskim zakryła nowa płyta z niemieckojęzyczną dedykacją. Napis miał podkreślić niemiecki rodowód uczonego. Spotkało się to ze sprzeciwem mieszkańców stolicy, a polskie podziemie zaplanowało akcję usunięcia tablicy. Rozpoznanie co do możliwości jej zdjęcia miał przeprowadzić 21-letni wówczas „Alek”.
Fot. Wikimedia Commons
Rankiem 11 lutego 1942 roku wspiął się na cokół monumentu, by sprawdzić, w jaki sposób przytwierdzona jest płyta. Okazało się, że śruby mocujące dają się bez trudu usunąć. Wówczas”Alek” podjął decyzję o natychmiastowej akcji, pomimo braku grupy zabezpieczającej i bliskości gmachu Komendy Policji.
Odkręconą tablicę, ważącą niemal 100 kilogramów, przeciągnął na róg ulicy Oboźnej i Krakowskiego Przedmieścia, gdzie ukrył ją w zaspie śniegu. Dwa dni później została przewieziona na sankach na Żoliborz, a w czerwcu 1942 zakopana w ogrodzie jednego z domów. Po wojnie przekazano Muzeum Historycznemu m.st. Warszawy (obecnie Muzeum Warszawy).
Maciej Aleksy Dawidowski działał w Szarych Szeregach od marca 1941 roku. Był jednym z najaktywniejszych członków konspiracyjnej Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”, opartej o struktury Szarych Szeregów i podporządkowanej Komendzie Głównej Związku Walki Zbrojnej, a potem Armii Krajowej. Był jednym z jej najaktywniejszych członków.
Zniszczony przez Niemców monument w 1945, w tle pałac Zamoyskich.. Fot. Wikimedia Commons
Zmarł 30 czerwca 1943 roku, z powodu ran odniesionych w słynnej akcji pod Arsenałem, mającej na celu uwolnienie Jana Bytnara „Rudego”, przewożonego z siedziby Gestapo w al. Szucha na Pawiak. Tego samego dnia zmarł także „Rudy”.
Jerzy Zapadko „Mirski” (zmarł w 1998) był w sekcji osłaniającej uczestników odbicia Jana Bytnara. Widział, jak w czasie akcji kula trafiła „Alka” w brzuch:
Jednym z instruktorów Szarych Szeregów był Aleksander Kamiński (zmarł w 1978), pisarz, autor książki „Kamienie na szaniec”. Działalność w okupowanej stolicy wspominał później jako czas solidarności i poświęcenia Polaków:
Aleksy Dawidowski został pochowany pod przybranym nazwiskiem na Cmentarzu Powązkowskim. Po wojnie jego ciało ekshumowano i przeniesiono 4 kwietnia 1946 roku do grobu Jana Bytnara w Kwaterze Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
W 2011 roku „Alek” został odznaczony pośmiertnie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
Kopia pomnika przed Adler Planetarium w Chicago. Fot. Wikimedia Commons